مجله میدان آزادی: هدیه ویژه ستون شعر مجله میدان آزادی برای آغاز بهار و روزهای نوروز، ده هایکوی زیبای تاکنون ترجمه‌نشده از برترین شاعران و هایکوسرایان ژاپنی است با موضوع بهار و شکوفه‌هایش. خانم منصوره محبی -شاعر، مترجم، متخصص و دانش‌آموخته ادبیات ژاپنی- با دقت و حوصله فراوان این هایکوها را برای ما انتخاب کردند و ضمن ترجمه دقیق شعرها، توضیحات تکمیلی آموزنده‌ای را نیز برای هر هایکو نوشته‌اند. همچنین مقدمه کوتاهی که خانم محبی بر این فهرست شعر نوشته‌اند برای دوست‌داران فرهنگ و ادبیات ژاپن بسیار جالب توجه است، این مطلب را در ادامه بخوانید:
مردم ژاپن از زمان‌های قدیم با طبیعت رابطه نزدیکی داشته‌اند. در کشوری که تغییر چهار فصل به سادگی احساس می‌شود، مردم اهمیت زیادی برای فصل‌ها قائل هستند. از همین رو، بازتاب طبیعت در آثار ادبی کهن ژاپنی، به وضوح به چشم می‌آید. سرزمین چهار فصل ژاپن، مهد اشعار سه‌لختی و کوتاه «هایکو» است که شاعرانش، «فصل‌واژه» را به عنوان نمادی از هر فصل، جزء جدایی‌ناپذیر هایکو می‌دانند.
در ژاپن، مراسم «هانامی» به عنوان یک فرهنگ عمومی در فصل بهار از اواخر ماه مارس تا اوایل ماه آوریل برگزار می‌شود. «هانامی» به معنای «مشاهده شکوفه‌های گیلاس» است. مردم برای دیدن شکوفه‌های گیلاس به دامان طبیعت رفته و فرا رسیدن بهار را جشن می‌گیرند. به تعبیر تاکدا سونیاسو (2013)، وقتی درختان آلو شکوفه می‌دهند، به این معناست که «بهار به زودی می‌آید»، اما وقتی «ساکورا» یا همان شکوفه‌های گیلاس در بهار شکوفا می‌شوند، یعنی «دیگر بهار شده است». با این وجود، آیا هایکوسرایان ژاپنی از به کار بردن شکوفه‌ها و عناصر بهاری در اشعارشان، به همین معانی اکتفا کرده‌اند؟
در ادامه، ترجمه 10 هایکوی بهاری را همراه با نمادشناسی فصل‌واژه‌های‌شان به شما تقدیم می‌کنم:
1． 骸骨の 上をよそうて 花見かな
上島鬼貫
(مردمی که) به دیدن شکوفه‌های گیلاس آمده‌اند،
در هیات اسکلت ظاهر شده‌اند.
آیا این مراسم بازدید شکوفه‌های گیلاس است؟
(اوئه جیما اُنیتسورا)
در این هایکو، شاعر افرادی را که برای دیدن شکوفه‌های گیلاس در لباس‌های زیبا می‌آیند و شکوفه-های گیلاس بر سر و رویشان می‌ریزد، به اسکلت تشبیه می‌کند. رنگ استخوانی شکوفه‌های گیلاس انسان را به یاد اسکلت می‌اندازد؛ و شاعر شکوفه گیلاس را نماد ناپایداری دنیا و کوتاهی عمر می‌داند.
2． 喪服にも ひとしく降りて 桜しべ
東義人
در لباس عزاداری هم،
درست مثل مادگی شکوفه‌های گیلاس که می‌ریزد،
(زندگی نهفته‌است).
(آزوما یوشی‌هیتو)
مادگی، اندام تولیدکننده دانه در گل‌هاست. شکوفه‌ها می‌شکفند، دانه تولید می‌کنند و سپس می-ریزند.
مادگی شکوفه‌های گیلاس بر روی شانه‌های عزاداران پاشیده می‌شوند. سیاهی لباس‌های عزاداری و رنگ‌های قرمز در دل شکوفه‌های گیلاس حس‌برانگیز است. قلب افرادی که لباس عزاداری می‌پوشند لبریز از سوگواری برای مردگان است. مرگ و زندگی یکی پس از دیگری می‌آیند. مادگی شکوفه‌ها منبع زندگی است و این یعنی در دل زندگی مرگ، و در دل مرگ زندگی وجود دارد.
شکوفه‌های گیلاس در هایکو معمولا نماد ناپایداری دنیا هستند.
3．梅が香に のっと日の出る 山路かな
松尾芭蕉
از عطر شکوفه‌های آلو،
ناگهان خورشید طلوع کرد،
آیا این یک جاده کوهستانی است؟
(ماتسوئو باشو)
باشو، بهار را این‌گونه به تصویر می‌کشد: «هنگامی که من در اوایل بهار در امتداد جاده کوهستانی راه می‌رفتم، بوی شکوفه‌های آلو از جایی می‌آمد. گویی عطر درخت آلو خورشید را فراخوانده باشد، ناگهان آفتاب صبحگاهی ظاهر شد.»
شکوفه‌های آلو، آمدن بهار را بشارت می‌دهند و از اعجاز عطرشان، خورشید طلوع می‌کند.
4．山里は 万歳おそし 梅の花
松尾芭蕉
در روستای کوهستانی،
نوروز دیر کرده‌است.
(از) شکوفه‌های آلو (پیداست)
(ماتسوئو باشو)
از این واقعیت که شکوفه‌های آلو هنوز شکوفا نشده‌اند، می‌توان فهمید که نوروز هنوز به روستای کوهستانی نرسیده‌است. در شهر، شکوفه‌های آلو در حال شکوفه دادن هستند. در این هایکو، باشو شکوفه‌های آلو را نماد سال نو و بهار می‌داند. علاوه بر این، باشو ممکن است در این عبارت به «روح رفت و بازگشت» اشاره کند و به تعبیر دانشگاه میشیگان (2009:65)، «احساس ناپایداری در شکوفه-های آلو که در مقابل چشمان ما می‌ریزند و دستخوش پیشامدها می‌شوند، وجود دارد.»
5．鶯や 梅にとまるは 昔から
上島鬼貫
اقامت بلبل،
بر درخت آلو،
از قدیم بوده است
(اوئه جیما اُنیتسورا)
بلبل در ادبیات ژاپن همیشه با درختان آلو همراه است. گلی که بیشتر در اوایل بهار شکوفه می‌دهد، شکوفه آلو است. اگر فرض کنیم بلبلی که برای مدت طولانی نشسته‌است، جهان است، و درخت آلو همه چیز در جهان، پراکندگی و ریزش گلبرگ‌های آلو نیز نشان‌دهنده احساس ناپایداری خواهد بود. جهان، همه چیزش را می‌تکاند. هیچ چیز در دنیا ابدی نیست و تا بوده همین بوده.
6．草の戸も 住み替はる代ぞ 雛の家
松尾芭蕉
درب علف‌پوش خانه نیز
مانند عروسک‌های جشن هینا که محل اقامت خود را تغییر داده‌اند
تغییر کرده‌است
(ماتسوئو باشو)
درب خانه نیز، با گذر زمان علف‌پوش شده‌است. مانند چیدمان عروسک‌ها که با آمدن صاحبان جدید خانه، تغییر کرده‌اند. درب علف‌پوش در اینجا به معنی صاحبان خانه به کار رفته‌است. صاحبان خانه نیز مانند عروسک‌های جشن هینا با گذر زمان تغییر می‌کنند.
باشو در این هایکو، گذر زمان را به تصویر کشیده‌است و می‌گوید: «خانه‌ای که من در آن زندگی می‌کردم نیز صاحبان خود را تغییر داده‌است. عروسک‌ها با سلیقه صاحب‌خانه جدید تزیین شده‌اند.» عروسک هینا، عروسکی است که در جشنواره روز دختر (هینا ماتسوری) نمایش داده می‌شود و خانه با آن تزیین می‌شود. اولین عبارت در این هایکو، در ظاهر به معنای «درب علف‌پوش» خانه است که خود نماد گذر زمان است. درب خانه پس از گذشت سالها، علف‌پوش شده‌است. اما سبزه و علف در ادبیات کهن ژاپنی، نماد نینجا است. نینجا، شخصی است که در نینجوتسو آموزش دیده و برای اهداف پنهانی در ژاپن فئودالی استخدام شده‌است.لایه زیرین این هایکوی بهاری، به دوران شکوه نینجا و پایان‌پذیر بودن آن اشاره دارد.
7．落ちざまに 水こぼしけり 花椿
松尾芭蕉
آب چکه می‌کند،
هنگام سقوط گل کاملیا
(ماتسوئو باشو)
کاملیا گلی است که به سمت پایین شکوفه می‌دهد. هنگامی که باران می‌بارد، قطرات آبی که در پایین استوانه‌ای شکل گل کاملیا انباشته شده‌اند، باید هنگام سقوط گل‌ها چکه کرده باشند. از جذابیت‌های کاملیا این است که گل‌هایش صحیح و سالم سقوط می‌کنند. این هایکو لحظه سقوط کاملیا را مانند یک دوربین با حساسیت بالا به تصویر می‌کشد.
شکوفه‌های کاملیا به آرامی سقوط می‌کنند و صدای «تلپ» می‌دهند که در فرهنگ ژاپنی بد یمن است. به عقیده هیروشی هارادا (2010:112)، از آنجایی که گل کاملیا به طور کامل از گردن می‌افتد، تصویر بریده شدن سر را تداعی می‌کند و برای سامورایی‌ها ناخوشایند بوده‌است. هنگامی که یک گل زیبای کاملیا شکوفه می‌دهد، نشان‌دهنده شکوه سامورایی است و هنگامی که سقوط می‌کند، نمادی از سقوط سامورایی است.
8．落ち椿 渦のがれしが 瀬に揉まれ
西山春潮
کاملیا می‌افتد،
در چرخش گرداب،
دستخوش امواج می‌شود
(نیشی یاما شون چُو)
گل‌های کاملیا که به رودخانه می‌افتند و در رود جریان دارند، توسط امواج سفید یکی پس از دیگری در گرداب احاطه شده‌اند. در نهایت، کاملیا غرق می‌شود. این هایکو نشان می‌دهد که نابودی، اجتناب ناپذیر است.
9．雨の日や 都に遠き 桃のやど
与謝蕪村
در یک روز بارانی،
دور از پایتخت،
کلبه‌ای از شکوفه‌های هلو
(یوسا بوسون)
باران می‌بارد و هایکوسرایی که در کیوتو زندگی می‌کند، کلبه‌ای را در روستایی کوهستانی آرزو می‌کند که توسط شکوفه‌های هلو احاطه شده‌است. زاهدان گوشه‌نشین، در کوه‌پایه‌ها کنج عزلت می-گزیدند و شکوفه‌های هلو، معمولا در کوه‌پایه‌ها شکوفا می‌شوند. این هایکو به کاهن‌شدن، عزلت‌گزینی و ورود به دنیای روحانیت اشاره دارد. شکوفه هلو نماد ترک دنیا و زهد است و شاعر در این هایکو، گوشه‌نشینی را طلب می‌کند.
10．桃咲くや 遠山かけて 小糠雨
原田礼子
شکوفه هلو،
بر فراز کوه‌های دور،
نم نم باران
(هارادا رِیکُو)
گویی رنگ شکوفه‌های هلو که حتی از نزدیک هم واضح نیست، به خاطر بارش نم نم باران بر فراز کوه‌های دوردست، به چشم آمده‌است و هاله‌ای صورتی‌رنگ ایجاد کرده‌است.
شکوفه هلو در ادبیات چینی و به تبع آن در ادبیات ژاپنی نمادی از قلمروی جاودانه و یک جهان جداگانه به دور از دنیای خاکی است. اعتقاد بر این است که شکوفه‌های هلو در دروازه رهبانیت و زهد شکوفا می‌شوند. گوشه‌نشینان به کوه‌ها پناه می‌برند و شکوفه‌های هلو که معمولا در کوه‌پایه‌ها شکوفا می‌شوند، به عنوان نماد زهد شناخته می‌شوند.
شکوفه‌های هلو ناپایداری دنیا را نشان نمی‌دهند، زیرا در مقایسه با شکوفه‌های گیلاس، آلو و کاملیا که خیلی زود می‌ریزند، پراکندگی شکوفه‌های هلو چندان احساس نمی‌شود و عمر طولانی‌تری دارند.